@ρχειομνήμων - Ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης αρχειακών δεδομένων

Κωδικός αναγνώρισης: GRGSA-KEF_GVE001

Τίτλος: Αρχείο Βενετικής Διοίκησης (1500 - 1797) - Διοίκηση Κεφαλληνίας (Reggimento di Cefalonia)

Χρονολογίες: 1593 - 1797

Επίπεδο περιγραφής: Αρχείο

Μέγεθος και υπόστρωμα της ενότητας περιγραφής: 198 φάκελοι (19 τρ. μέτρα)

Όνομα του παραγωγού: Ενετική Διοίκηση Κεφαλληνίας

Διοικητική Ιστορία / Βιογραφικό Σημείωμα:

Με την είσοδο του 16ου αιώνα (το 1500) η Κεφαλονιά και η Ιθάκη έγιναν βενετικές κτήσεις, γεγονός που σήμανε τη σταθεροποίηση της κυριαρχίας της Γαληνότατης στην περιοχή του Ιονίου, συνδέοντας έτσι την αλυσίδα των θαλάσσιων εμπορικών της δρόμων από την Αδριατική προς την Ανατολική Μεσόγειο, αφού ήδη η Κέρκυρα από τον 14ο αι. και η Ζάκυνθος από τον 15ο ήταν δικές της κτήσεις (η Λευκάδα κατακτήθηκε από τους Βενετούς το 1502, αλλά τον επόμενο χρόνο έγινε οθωμανική κτήση για να περάσει πάλι στους Βενετούς τα τέλη του 17ου αιώνα). Η βενετική κυριαρχία στα Ιόνια νησιά θα διατηρηθεί στους τρεις επόμενους αιώνες ως την εμφάνιση των Δημοκρατικών Γάλλων (1797).

Το διοικητικό πλαίσιο που εφάρμοσε η Βενετία στην Κεφαλονιά ήταν παραπλήσιο με των άλλων νησιών του Ιονίου. Ωστόσο η βενετική Διοίκηση, γνωστή ως Reggimento, οργανώθηκε σταδιακά μέχρι να πάρει τη μορφή του 3/μελούς Σώματος (Προβλεπτής και 2 Σύμβουλοι) που συναντούμε στα έγγραφα από τον 17ο αιώνα και εξής. Αλλά και η συγκρότηση και λειτουργία του Συμβουλίου της Κοινότητας, που ασκούσε συμπληρωματικές κοινοτικές εξουσίες, σταθεροποιείται μόλις τον 17ο αι. και όχι από την αρχή της κατάκτησης. Ενδεικτικό της καθυστέρησης αυτής είναι το σωζόμενο Πρώτο Βιβλίο των Πρακτικών της Κοινότητας που χρονολογείται μόλις το 1593.

Όλες οι εξουσίες πήγαζαν από τον Προβλεπτή που αντιμετώπιζε όλα τα ζητήματα της διοίκησης, αλλά και της άμυνας, της απονομής της δικαιοσύνης και της δημόσιας υγείας. Ο Προβλεπτής (Provveditor) και οι δύο του Σύμβουλοι (Consiglieri) ήταν στην ουσία οι κύριοι φορείς της διοίκησης γι’ αυτό στα αξιώματα ορίζονταν μόνον Βενετοί μετά από εκλογή τους από το Μεγάλο Συμβούλιο της Γαληνότατης και η θητεία τους ήταν διετής. Ο Προβλεπτής της Κεφαλονιάς αναφερόταν μόνον στον Bάιλο της Κέρκυρας, στους Έκτακτους απεσταλμένους, στον Γενικό Προβλεπτή της θάλασσας ή στο μητροπολιτικό Kέντρο, απ’ όπου έπαιρνε και γενικές οδηγίες ή διαταγές στο διάστημα άσκησης των καθηκόντων του, ενώ μετά το πέρας της θητείας του υπέβαλε έκθεση ‘‘πεπραγμένων’’ στη Γερουσία.

Το Reggimento πλαισιωνόταν από έναν αριθμό αξιωματούχων και υπαλλήλων Βενετών και εντοπίων που ορίζονταν από τον Προβλεπτή ή από το Συμβούλιο της Κοινότητας με την έγκριση πάντα του Προβλεπτή. Στα ζητήματα της εσωτερικής δομής και λειτουργίας της Κοινότητας του νησιού το Συμβούλιο της Κοινότητας είχε καθοριστικό ρόλο. Τα άτομα που συγκροτούσαν το Συμβούλιο προέρχονταν από εξέχουσες οικογένειες του νησιού (‘‘primarij’’) και από αυτό το Σώμα εκλέγονταν οι διάφοροι αξιωματούχοι που πλαισίωναν τη βενετική Διοίκηση και ασκούσαν σε συνεργασία με τον Προβλεπτή και τους Συμβούλους του τις διάφορες κοινοτικές εξουσίες. Οι σημαντικότεροι ήταν οι ‘‘Σύνδικοι’’, οι ‘‘σοπρακόμιτοι’’ (κυβερνήτες της κοινοτικής γαλέρας), οι ‘‘Προβλεπτές για την Υγεία’’, οι πρεσβευτές προς τη μητρόπολη, οι δικαστές-‘‘ειρηνοδίκες’’ (giudici minori), ενοικιαστές φόρων και κοντόσταβλοι.

Διαδικασία πρόσκτησης: To αρχειακό υλικό, που χρονολογείται από τον 16ο αι. μέχρι τον 19ο και απόκειται σήμερα στα Αρχεία του Ν. Κεφαλληνίας, έχει κληροδοτηθεί από το ‘‘Αρχειοφυλακείον’’ του νησιού που δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς οργανώθηκε. Υπάρχει μαρτυρία ότι κατεστράφη το 1591 από μεγάλη πυρκαϊά επί Προβλεπτή Δανιήλ Bembo, ενώ αρκετά χρόνια αργότερα (30 Απριλίου 1632) με δουκική διαταγή εντέλλεται ο Προβλεπτής του νησιού Νικόλαος Erizzo να μεριμνήσει για τη διοργάνωση του Αρχειοφυλακείου που βρισκόταν σε πλήρη αταξία διορίζοντας κατάλληλο αρχειοφύλακα, ο οποίος θα προέβαινε και στη σύνταξη ευρετηρίου και στη συντήρηση των εγγράφων. Αλλά και κατά τον 18ο αιώνα μαρτυρείται επίσης ότι από πυρκαϊά «σπουδαίως εβλάβη» το Αρχειοφυλακείο και δόθηκε εντολή στον πρωτονοτάριο Δημήτριο Τζαγκαρόλο (νοτάριο Ληξουρίου) «να περιέλθη μετά δημοσίας δυνάμεως την νήσον προς συλλογήν αντιγράφων ειλημμένων εξ επισήμων τοιούτων» σε αντικατάσταση των εγγράφων της Διοίκησης που είχαν απολεσθεί. Οι μαρτυρημένες από ενωρίς καταστροφές και άλλες που ακολούθησαν μέχρι εκείνη των σεισμών του 1953 αιτιολογούν τη μεγάλη καταστροφή του αρχειακού υλικού και την απώλεια διοικητικών εγγράφων της βενετικής Διοίκησης του πρώτου αιώνα της κατάκτησης, αφού τα σωζόμενα χρονολογούνται από τον 17ο αι. και εξής, με εξαίρεση το πρώτο Βιβλίο Πρακτικών της Κοινότητας του έτους 1593.

Παρουσίαση περιεχομένου:

Τα βιβλία και λυτά έγγραφα ή δέσμες εγγράφων του Αρχείου της Βενετικής Διοίκησης Κεφαλονιάς διαχωρίζονται σε τρεις θεματικές κατηγορίες:
1. διοικητικά-δικαστικά: είναι τα αναφερόμενα σε διάφορες διατάξεις, αποφάσεις και κανονισμούς για τη λειτουργία της Κοινότητας, σε διάφορες διοικητικές πράξεις (διορισμούς αξιωματούχων, υπαλλήλων, διάφορες άδειες, πράξεις εξασφάλισης, βεβαιώσεις-αναφορές υπαλλήλων, εγκρίσεις εφέσεων), κλητεύσεις, προσδιορισμούς εκδίκασης αγωγών, δικαστικές αποφάσεις, δικόγραφα, αλλά και έγγραφα προς τον Προβλεπτή με αντικείμενο μοναστηριακά ζητήματα ή άλλα ποικίλου περιεχομένου (επιστολές, προσφυγές, διενέξεις, αιτήσεις-απαιτήσεις, εξασφαλίσεις-διεκδικήσεις ή αποποιήσεις προικώων αγαθών)
2. οικονομικά: πρόκειται για τεκμήρια που αφορούν ζητήματα είσπραξης φόρων ή εκμίσθωσης δεκάτης και
3. υγειονομικά-ναυτιλιακά: το περιεχόμενό τους σχετίζεται με ζητήματα της δημόσιας υγείας και τους μηχανισμούς προστασίας της, ενώ τα ναυτιλιακά αναφέρονται στα θέματα της διακίνησης πλοίων, ταξιδιωτών και εμπορευμάτων, αλλά και στους κανονισμούς που διέπουν αυτές τις δραστηριότητες (διαβατήρια, άδειες απόπλου, άδειες φόρτωσης-εκφόρτωσης εμπορευμάτων, άδειες ελευθεροκοινωνίας, πιστοποιήσεις υγειονομικού ελέγχου κ.λπ.).

Επιλογές, εκκαθαρίσεις και τελική διατήρηση: Το αρχείο δεν έχει υποστεί εκκαθάριση.

Σύστημα ταξινόμησης: Για να γίνει κατανοητό το σύστημα ταξινόμησης είναι ανάγκη να γίνει μια σύντομη αναφορά στην ιστορική πορεία του Αρχειοφυλακείου Κεφαλληνίας. Ήδη από τον 18ο αι., όταν πραγματοποιήθηκε η μεταφορά της πρωτεύουσας του νησιού από το Κάστρο του Αγίου Γεωργίου στο Αργοστόλι (1757), επί Προβλεπτή Alb. Magno, μεταφέρθηκε και το ‘‘Aρχειοφυλακείον’’, ενώ δόθηκε εντολή στον Iωάννη Λοβέρδο Kωστή να επιστατήσει τη μεταφορά «των εις οικτράν κατάστασιν και αταξίαν όντων βιβλίων και εγγράφων και να κατατάξη ταύτα κατά το δυνατόν χρονολογικώς και συστηματικώς». O Iωάννης Λοβέρδος Kωστής, ο γνωστός ιστορικός, ήταν ο πρώτος αρχειοφύλακας-αρχειονόμος που προέβη σε ταξινόμηση των δημοσίων εγγράφων. Δεύτερος ο Σπυρίδων Φωκάς, γνωστός σε όλους ως αρκιβίστας (Archivista) του Ιονίου κράτους, ήταν εκείνος που έβαλε πράγματι τη σφραγίδα του στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας-δομής του Aρχείου. Αναγνωρίζεται από όλους ως «πατήρ και άγρυπνος και τίμιος φύλαξ του αρχειοφυλακείου». Υπηρέτησε σ’ αυτό από τα πρώτα χρόνια του Ιονίου κράτους (1817) μέχρι τον θάνατό του το 1866. Στα πάνω από 40 χρόνια υπηρεσιών του αυτός ο ‘‘αρκιβίστας’’ επιτέλεσε το τεράστιο έργο της ανακατάταξης του αρχειακού υλικού πέντε αιώνων και της ταξινόμησής του με ‘‘νέα’’ μέθοδο. Γνώστης της ιταλικής, του βενετικού ιδιώματος αλλά και της λατινικής και γαλλικής γλώσσας, ακολούθησε ένα μικτό σύστημα αρχειοθέτησης (ειδολογικό, θεματικό, χρονολογικό). Διαχώρισε τα από τον 16ο αι. φυλασσόμενα στο Αρχειοφυλακείο συμβολαιογραφικά βιβλία, τα ληξιαρχικά, τα διοικητικά και τα δικαστικά, αριθμώντας και μονογράφοντας τα φύλλα τους, έτσι που σήμερα είναι δυνατή η επισήμανση των απωλειών. Τα άλλα λυτά έγγραφα τα κατέταξε σε θεματικές κατηγορίες (καθ’ ύλην) και χρονολογικά συγκροτώντας δέσμες ή συλλογές εγγράφων δίνοντας πάλι αρίθμηση στα φύλλα των δεσμών και των υποθέσων στις συλλογές. Σ’ αυτά όλα επικόλλησε παραλληλόγραμμο χαρτί όπου έφερε την ταξινομική του ένδειξη, η οποία ήταν γραμμένη και στο πρώτο φύλλο ή έγγραφο της δέσμης στην ιταλική γλώσσα. Τα έγγραφα των δεσμών και συλλογών δεν είναι πάντα σε χρονολογική σειρά και υπάρχουν συχνά συνημμένα αντίγραφα παλαιότερων χρονολογιών. Αυτή η κατάταξη του Φωκά ακολουθήθηκε και από όλους τους μεταγενέστερους αρχειοφύλακες και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να είναι σημαντικός οδηγός για την αποκατάσταση διαλυμένων δεσμών ή συλλογών (όπου είναι δυνατόν). Έτσι αρχειοθετήθηκαν οι φάκελοι σε συνεχόμενη αρίθμηση: κατά κατηγορίες, ειδολογικά, θεματικά, σε σειρές διοικητικής σπουδαιότητας και χρονολογικά (όχι αλφαβητικά).

Όροι πρόσβασης: Δεν υπάρχουν περιορισμοί.

Γλώσσα και γραφή τεκμηρίου: Το σύνολο σχεδόν των εγγράφων είναι στην ιταλική γλώσσα με ιδιωματισμούς της βενετικής διαλέκτου, ενώ μικρός αριθμός, κυρίως συνημμένων αντιγράφων, είναι στην ελληνική της εποχής (με ιδιωματισμούς από την ιταλική) σε χειρόγραφη και κατά κανόνα δυσανάγνωστη γραφή.

Φυσικά χαρακτηριστικά και τεχνικές προϋποθέσεις: Ο μεγαλύτερος όγκος του αρχειακού υλικού έχει υποστεί μεγάλες φθορές και αλλοιώσεις από τη βροχή και τις κακές συνθήκες φύλαξης σε σκηνές αμέσως μετά τους καταστρεπτικούς για το νησί σεισμούς του 1953.

Εργαλεία έρευνας: Υπάρχει και έντυπο ευρετήριο.

Εντοπισμός πρωτοτύπων: Αρχεία Ν. Κεφαλληνίας

Δημοσιεύσεις / Βιβλιογραφία:

Για την περίοδο της βενετοκρατίας στο νησί συναφείς και σημαντικές πηγές (πλην των διοικητικών εγγράφων που παρουσιάζονται σ’ αυτό το ευρετήριο) είναι :
- Αναστασίας Σιφωνιού-Καράπα, Μενελάου Α. Τουρτόγλου, Σπυρίδωνος Ν. Τρωιάνου, ‘‘Το Νοταριακόν Αρχείον Κεφαλληνίας’’, Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου της Ακαδημίας Αθηνών, τομ. 16-17 (1969-1970), Εν Αθήναις 1972.
- Γεωργίου Ν. Μοσχόπουλου, ‘‘Το Εκκλησιαστικό Αρχείο Κεφαλονιάς (Μητρόπολη-Μονές-Ναοί)’’, Αθήνα 1984 και
- Γεωργίου Ν. Μοσχόπουλου, ‘‘Ληξιαρχικό Αρχείο (γεννήσεις-βαπτίσεις-γάμοι-θάνατοι)’’, Αθήνα 1988.

Notes: Η κύρια ταξινόμηση του Αρχείου της Βενετικής Διοίκησης Κεφαλονιάς είχε πραγματοποιηθεί σε διάφορες αποστολές από το έτος 1975 από τον κ. Νίκο Μοσχονά, Διευθυντή του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Παρατηρήσεις και όνομα του/της αρχειονόμου: Η αρχειακή περιγραφή έγινε από την Σταματούλα Ζαπάντη, Προϊσταμένη των ΓΑΚ- Αρχείων Ν. Κεφαλληνίας.

Κανόνες ή πρότυπα περιγραφής: Ακολουθήθηκε το Διεθνές Πρότυπο Αρχειακής Περιγραφής (ISAD G).

Χρονολογία περιγραφής: Σεπτέμβριος 2011 (ηλεκτρονική καταχώρηση)