@ρχειομνήμων - Ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης αρχειακών δεδομένων

Κωδικός αναγνώρισης: GRGSA-CSA_PAO593

Τίτλος: Αρχείο του τέως Ταμείου Ανταλλαξίμων

Χρονολογίες: 1323 - 1939

Επίπεδο περιγραφής: Αρχείο

Μέγεθος και υπόστρωμα της ενότητας περιγραφής: 563 κώδικες, 122 φιρμάνια, βεράτια, πατριαρχικά γράμματα

Όνομα του παραγωγού: Υπουργείο Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως , Ταμείο Ανταλλαξίμων Κοινοτικών και Κοινωφελών Περιουσιών

Διοικητική Ιστορία / Βιογραφικό Σημείωμα:

Σύμφωνα με το άρθρο 8 της Σύμβασης ‘περί Ανταλλαγής Πληθυσμών’ της Λωζάννης οι ανταλλάξιμοι μπορούσαν να μεταφέρουν στην Ελλάδα ή στην Τουρκία αντίστοιχα την κάθε είδους κινητή περιουσία τους. Στο πλαίσιο αυτό οι ελληνορθόδοξοι της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης μετέφεραν στην Ελλάδα κειμήλια εκκλησιών και μοναστηριών, διάφορους κώδικες, φιρμάνια και έγγραφα. Τη διαχείριση και εποπτεία της κινητής αυτής περιουσίας ανέλαβε με το Νόμο 3471 του 1928 το Ταμείο Ανταλλαξίμων Κοινοτικών και Κοινωφελών Περιουσιών που υπαγόταν αρχικά στο υπουργείο Γεωργίας και από το 1934 στο υπουργείο Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως (Πρόνοιας).

Σκοπός του Ταμείου ήταν η συγκέντρωση και διάθεση των περιουσιών των πάσης φύσης νομικών προσώπων των Ελλήνων στην Τουρκία (κοινοτήτων, κοινοτικών οργανισμών, μονών, εκκλησιών, σχολών, νοσοκομείων, ιδρυμάτων κοινής ωφέλειας) που έπαυσαν να λειτουργούν λόγω της ανταλλαγής των πληθυσμών (άρθρο 1). Με το άρθρο 2 όλοι οι κάτοχοι (φυσικά ή νομικά πρόσωπα) κινητών περιουσιών ή χρηματικών τίτλων (ομολογίες εκκλησιαστικά κειμήλια, τιμαλφή) που ανήκαν σε νομικά πρόσωπα Ελλήνων της Τουρκίας υποχρεώνονταν να τα παραδώσουν στο Ταμείο. Εξαιρούνταν από τη ρύθμιση όσα είχαν παραδοθεί στα μουσεία του Κράτους.

Οι πόροι του Ταμείου προβλεπόταν ότι θα ήταν τα περιουσιακά στοιχεία που αναφέρθηκαν, οι κληρονομιές κληροδοσίες έρανοι εισφορές υπέρ του Ταμείου, η Κρατική ενίσχυση καθώς και 50εκ. δραχμές που θα διατίθονταν αμέσως από το Υπουργείο Γεωργίας. Στο άρθρο 6 καθοριζόταν ότι η ταμειακή υπηρεσία θα ενεργούνταν από την Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος στην οποία κατατίθονταν όλα τα χρηματικά ποσά εντόκως και όλοι οι τίτλοι και, κατά το δυνατόν, τα τιμαλφή και κειμήλια. Στην Εθνική Τράπεζα θα κατατίθονταν και τα πάσης φύσεως έσοδα του Ταμείου που δεν διατίθενταν για τους σκοπούς του Νόμου.

Τα περιουσιακά στοιχεία του Ταμείου προβλεπόταν ότι θα διατεθούν υπέρ παρεμφερών σκοπών δηλ. θρησκευτικών, εκπαιδευτικών, φιλανθρωπικών και άλλων εκπολιτιστικών των προσφυγικών συνοικισμών αναγκών στο βαθμό που αυτά δεν μπορούσαν να ασκηθούν στην Τουρκία μετά τη σύμβαση ανταλλαγής των πληθυσμών (άρθρο 7).

Για το σκοπό αυτό οριζόταν ότι τα παραπάνω περιουσιακά στοιχεία θα εκποιούνταν με απόφαση του Διοικητικού Συμβουλίου του Ταμείου μέσω της Εθνικής Τραπέζης (που είχε και αυτή λόγο στις αποφάσεις) και καθορίζονταν οι όροι των εκποιήσεων (άρθρο 8).

Το Διοικητικό Συμβούλιο του Ταμείου αποτελούνταν από έναν Πρόεδρο και οκτώ άμισθα μέλη: τέσσερις καταγόμενους από τη Μικρά Ασία, δύο από τη Θράκη και δύο από τον Πόντο (άρθρο 11).

Το 1934 με το Νόμο 6340/1934 το Ταμείο υπήχθη στην εποπτεία του Υπουργείου Κρατικής Υγιεινής και Αντιλήψεως, στο οποίο υπήχθη και η Υπηρεσία Συμβάσεως Ανταλλαγής και Αποζημιώσεως Ανταλλαξίμων που υπαγόταν έως τότε στο Υπουργείο Γεωργίας.

Το Ταμείο καταργήθηκε το 1962 με το Νόμο 4223/1962 με το οποίο μεταβιβάζονταν τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις του Ταμείου στην Δ5 Διεύθυνση του Υπουργείου Κοινωνικής Προνοίας και στον Λογαριασμό Αποκαταστάσεως Αστών Προσφύγων του Νόμου 2044/52 που λειτουργούσε στην Τράπεζα της Ελλάδος (ΒΔ 151/1963).

Ιστορικό της ενότητας περιγραφής: Μετά τη διάλυση του Ταμείου Ανταλλαξίμων τα έντυπα κατατέθηκαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη ενώ το σώμα των κωδίκων στα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Στο Μουσείο Μπενάκη υπάρχουν 25 βεράτια μικρασιατικών μητροπόλεων καθώς επίσης και χειρόγραφα. Επίσης υπάρχουν στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών περίπου 30 τουρκόφωνοι κώδικες και αντίγραφα φιρμανίων, χοτζετιών και τίτλων ιδιοκτησίας.

Διαδικασία πρόσκτησης: Τον Μάιο του 1963 (9.5.1963) εισήχθη στην Κεντρική Υπηρεσία των ΓΑΚ το αρχείο του τέως Ταμείου Ανταλλαξίμων Κοινοτικών και Κοινωφελών Περιουσιών σε σαράντα (40) σφραγισμένα δέματα. Η εισαγωγή έγινε μέσω της Διεύθυνσης Αποκαταστάσεως Παλαιών Προσφύγων του Υπουργείου Κοινωνικής Προνοίας βάσει της σχετικής υπουργικής απόφασης (Δ5/11504/4.5.1963) και έλαβε τον αριθμό 593 στο Βιβλίο Εισαγωγής.

Παρουσίαση περιεχομένου:

Το αρχείο περιλαμβάνει κώδικες, φιρμάνια, πατριαρχικά γράμματα, βεράτια και διάφορα άλλα τεκμήρια που παρήχθησαν ή συγκεντρώθηκαν από τα λειτουργούντα στο πλαίσιο της οθωμανικής διοίκησης εκκλησιαστικά και κοινοτικά όργανα του ελληνορθόδοξου μιλλέτ των περιοχών της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης.

Ο κύριος όγκος του αρχειακού υλικού αποτελείται κυρίως από κώδικες που κρατούσαν οι κατά τόπους εκκλησίες και κοινότητες, αφορούν τον 19ο αιώνα και φτάνουν έως το 1922. Το υλικό χωρίζεται κατά κύριο λόγο σε δύο κατηγορίες, τους κοινοτικούς και τους εκκλησιαστικούς κώδικες, η τυπολογία των οποίων παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία ενώ υπάρχουν και κώδικες που μετέχουν και των δύο κατηγοριών (κοινοτικοί και εκκλησιαστικοί). Οι κοινοτικοί κώδικες περιλαμβάνουν πρακτικά συνεδριάσεων της δημογεροντίας, κανονισμούς σωματείων, πωλητήρια, δωρητήρια, συμβόλαια δασκάλων, έξοδα συντήρησης σχολείων, καταλόγους βιβλιοθηκών, πατριαρχικές εγκυκλίους, όπως διάφορες ενθυμήσεις για σεισμούς, λιμούς κ.λ.π. αλλά και πληροφορίες για δοσοληψίες με την οθωμανική εξουσία μέσω των φόρων και των απογραφών. Στους εκκλησιαστικούς κώδικες καταγράφονται έσοδα και έξοδα, βαπτίσεις, γάμοι, διαθήκες, θέματα διαχείρισης της εκκλησιαστικής και μοναστικής περιουσίας, το φιλανθρωπικό έργο αλλά και τα ιερά σκεύη και τα κτήματα των εκκλησιών και μοναστηριών με την προοπτική της Ανταλλαγής.

Στο αρχείο εκτός από τους κώδικες διασώζονται φιρμάνια, βεράτια και πατριαρχικά γράμματα κυρίως από τις περιοχές της Καππαδοκίας, του Πόντου, της Κιλικίας, της Ανατολικής Θράκης και της Βιθυνίας που αποτυπώνουν το πλαίσιο των σχέσεων των κοινοτικών και εκκλησιαστικών οργάνων του ελληνορθόδοξου μιλλέτ με την οθωμανική διοίκηση και το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Σύστημα ταξινόμησης:

Στο παρελθόν, το υλικό του αρχείου είχε καταγραφεί από τον Κ.Μ. Αποστολίδη (το 1939) όσο και από τον Διευθυντή των ΓΑΚ Κ. Διαμάντη αλλά και από ερευνητές του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.

Το σύστημα ταξινόμησης που δημιουργήθηκε απεικονίζει σχηματικά το σύνολο των τόπων προέλευσης των τεκμηρίων (επαρχίες της Μ. Ασίας, Άγιο Όρος, Άγιοι Τόποι, άγνωστη περιοχή) αλλά και το είδος των τεκμηρίων ανά περιοχή (κοινοτικός ή εκκλησιαστικός κώδικας, φιρμάνι, βεράτι, σιγίλλιο, πατριαρχικό γράμμα), ώστε να είναι δυνατή η αντίστοιχη ανάκτηση της πληροφορίας από τους ερευνητές.

Το σύστημα ταξινόμησης, σε γενικές γραμμές, ακολουθεί την ταξινόμηση που έγινε από την καταγραφή του Κ. Διαμαντή, στην οποία έγιναν κάποιες διορθώσεις και παρεμβάσεις. Το αρχειακό υλικό διαιρέθηκε σε δύο μεγάλες κατηγορίες: α) κώδικες και β) φιρμάνια, βεράτια και λοιπά εκκλησιαστικά έγγραφα. Οι κώδικες και το υπόλοιπο αρχειακό υλικό εντάχθηκε ανάλογα με τον τόπο προέλευσης του τεκμηρίου σε επαρχίες ενώ το υλικό του οποίου ο τόπος προέλευσης δεν ήταν γνωστός εντάχθηκε στην κατηγορία «άγνωστη επαρχία». Εντός των επαρχιών το υλικό ταξινομήθηκε ανά ελληνορθόδοξη κοινότητα ενώ το αρχειακό υλικό που εντάχθηκε σε κάθε κοινότητα διαιρέθηκε περαιτέρω με κριτήριο την τυπολογία του υλικού (εκκλησιαστικοί ή κοινοτικοί κώδικες, φιρμάνια, βεράτια κ.ά.).

Όροι πρόσβασης: Δεν υπάρχουν περιορισμοί στην πρόσβαση.

Όροι αναπαραγωγής: Η αναπαραγωγή των εγγράφων υπόκειται στους ισχύοντες κανονισμούς των Γενικών Αρχείων του Κράτους.

Γλώσσα και γραφή τεκμηρίου: Ελληνικά, Τουρκικά (Καραμανλίδικη γραφή)

Εντοπισμός πρωτοτύπων: Κεντρική Υπηρεσία Γ.Α.Κ.

Συμπληρωματικές πηγές / σχετικές ενότητες περιγραφής: Αρχείο της ίδιας περιόδου και παρόμοιας θεματολογίας είναι το αρχείο των Εκτιμητικών Επιτροπών του Υπουργείου Γεωργίας, επιτροπές που είχαν ως σκοπό να συγκεντρώσουν στοιχεία «περί των υπαγομένων εις την ανταλλαγή πληθυσμών….» σύμφωνα με τη συνθήκη της Λωζάννης. Το αρχείο αυτό περιέχει κυρίως πρακτικά συνεδριάσεων Δημογεροντίας, βιβλία Ταμείου, προικοσυμφώνων και ληξιαρχικές πράξεις περιοχών της Μικράς Ασίας.

Δημοσιεύσεις / Βιβλιογραφία:

1. Μ. Αποστολίδης, Κώδικες Αν. Θράκης: ήτοι διάφορα βιβλία των εν Τουρκία ελληνικών κοινοτήτων και μητροπόλεων εναποκείμενα εν τω Ταμείω Ανταλλαξίμων Κοινοτικών και Κοινωφελών Περιουσιών, Αρχείον Θρακικού Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού αρ. 30, Αθήνα, Εταιρεία Θρακικών Μελετών, 1954
2. Μ. Τσαλίκογλου. Ελληνικά Εκπαιδευτήρια και Ελληνορθόδοξοι Κοινότητες της Περιφέρειας Καισαρείας. Βάσει των εις τα Γενικά Αρχεία του Κράτους Κωδίκων, Αθήνα 1976
4. Μ. Κουρουπού, «Ελληνόφωνοι κώδικες του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών», Δελτίο Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, 2 (1980) 221-241
5. Αικ. Μπεκιάρογλου-Εξαδακτύλου, Κώδικες Μητρόπολης Αδριανούπολης (1889-1991) -Περιγραφή Κωδίκων, (Βιβλιοθήκη ΓΑΚ – 21), Αθήνα 1991.
6. Αικ. Μπεκιάρογλου-Εξαδακτύλου, Κώδικες Βορειοδυτικής Μικράς Ασίας (Πόντου, Βιθυνίας, Αιολίδος, Ιωνίας, Καρίας)- Περιγραφή και αναλυτικά περιεχόμενα των Κωδίκων, (Βιβλιοθήκη ΓΑΚ – 27 και 28), Αθήνα 1995-1996
7. Μ. Κουρουπού, Ε. Μπαλτά. Ελληνορθόδοξες Κοινότητες της Καππαδοκίας: Ι. Περιφέρεια Προκοπίου. Πηγές στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, Αθήνα 2001
8. Γενικά αρχεία του Κράτους: ψηφιοποίηση αρχείων και συλλογών, ΥΠΕΠΘ, Αθήνα 2008

Notes:

Ο διαχωρισμός των γεωγραφικών περιοχών σε επαρχίες στο αρχείο αναφέρεται στη γεωγραφική διαίρεση όπως τις όρισε το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών.

Μέσα σε παρένθεση στο πεδίο του τίτλου απαντάται μια αρίθμηση με τρεις ενδείξεις αριθμών τις οποίες παραθέτει στον κατάλογο του και ο Κ. Διαμάντης. Ο πρώτος αριθμός είναι εκείνος που έδωσε ο Κ. Διαμάντης. Ο δεύτερος της πρώτης καταγραφής δόθηκε από τον Μύρτιλο Αποστολίδη και σώζεται σήμερα σε δακτυλογραφημένο αντίγραφο στο Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Ο τρίτος αριθμός οφείλεται στην κατάταξη που έκαναν οι Γ. Μαυροχαλυβίδης και Χρ. Τουργουτής, συνεργάτες του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών.

Στο πεδίο μέγεθος της ενότητας περιγραφής του κώδικα αναφέρεται ο αριθμός των ψηφιακών τεκμηρίων και ως σελίδα νοείται μια ψηφιοποιημένη σελίδα η οποία στην περίπτωση καταλόγου ή βιβλίου είναι ένα φύλλο.

Στο πεδίο των παρατηρήσεων αναγράφονται ό,τι ακριβώς παρατηρήσεις έχουν γίνει στον κατάλογο του Κ. Διαμάντη και αφορούν τα μορφολογικά στοιχεία του τεκμηρίου.

Όταν δεν υπάρχουν ψηφιακά αντίγραφα του τεκμηρίου που περιγράφεται είναι γιατί ή το υλικό δεν μπορούσε να σαρωθεί λόγω του μεγέθους του υποστρώματος ή γιατί δεν ολοκληρώθηκε η ψηφιοποίηση στο υλικό, έργο που έγινε με τη χρηματοδότηση της Κοινωνίας της Πληροφορίας του Γ΄ ΚΠΣ (80% από ΕΣΠΑ - 20% από Εθνικούς Πόρους).

Κανόνες ή πρότυπα περιγραφής: ΔΙΠΑΠ(Γ)

Χρονολογία περιγραφής: 20-24/10/2014